Сайн байна уу, Та. “Дарханы хөгжил” олон улсын эдийн засгийн форумын үеэр Дархан Сэлэнгийн бүс нутагт сүү, махны үйлдвэрийг кластераар хөгжүүлэх загвар” төсөл танилцуулах юм байна. Ер нь Дархан-Уул аймагт сүү махны чиглэлээр хэчнээн ААН үйл ажиллагаа явуулж байна вэ? Хүн амын эрэлт хэрэгцээг бүрэн хангаж чадаж байгаа болов уу?
- -Дархан-Уул аймгийн Засаг даргын санаачлагаар хөрөнгө оруулагчдыг татах зорилготой форум зохион байгуулах гэж байна. Энэхүү үйл ажиллагаа нь аймгийнхаа олон бизнесменүүдийг гадна хөрөнгө оруулагчидтай холбосон, эргээд орон нутагтаа үр шимээ өгсөн үр өгөөжтэй арга хэмжээ болох байх гэж харж байгаа.
Манай аймаг нь аж үйлдвэр түлхүү хөгжсөн газар. Тэр дундаа махны үйлдвэр 1971 онд Унгарын техник эдийн засгийн тусламжаар манай хотод байгуулагдсан. Тухайн үед ОХУ, Иран, БНХАУ гээд олон улс руу мах махан бүтээгдэхүүн экспортлодог Монголдоо хоёрт буюу Улаанбаатар хотын мах комбинатын үйлдвэрийн дараагаар орох том үйлдвэр ажиллаж байсан. Үйлдвэрийн улбаанд мах боловсруулах чиглэлээр мэргэшсэн олон ажилтан бэлтгэгдэж, хөдөө орон нутгаас мах нийлүүлэх сүлжээ бий болсон.
Одоогоор манай аймагт мах боловсруулах чиглэлээр өөр үйлдвэр ажиллаж байна. Дарханы хэрэглэгчдийн хувьд орчин тойрныхоо малчид мал бүхий иргэдээс мах сүүний хэрэгцээгээ хангаж байна. Мөн Улаанбаатараас маш олон сүү сүүн бүтээгдэхүүн нийлүүлж байна. Сүүний үйлдвэрийн хувьд манай “Поликом” компани жижиг хэмжээний сүүний үйлдвэр ажиллуулж байна. Өөр томоохон үйлдвэр Дарханд одоогоор үйл ажиллагаа явуулахгүй байгаа.
- Яагаад Дарханд мах сүүний үйлдвэр барих боломжтой гэж харав? Таны төслийн талаар ярилцмаар байна?
- Нэгдүгээрт, сүү сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн тухайд авч үзье. Дархан бол Сэлэнгэ аймгийн газар нутгийн төвд байрладаг, сумдуутай нь хар замаар холбогдсон байдаг. Сэлэнгийн сум, багуудын ихэнх нь цахилгаан хангамжтай. Социализмын үед Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэтийг сүүгээр хангах САА-нууд маш олноор байгуулагдаж байсан. Тус САА-н үхрүүд өмч хувьчлалаар тэр хавийн айлуудад очсон. Ийм учраас илүү сүүтэй, илүү таваарлаг эрлийз үхэр өсөж үржсэн. Мөн газар орны онцлог гэж бий. Дархан Сэлэнгийн бүс нутаг нь зундаа их халуун, ялаа шумуул ихтэй. Тийм учраас уламжлалт аргаар Архангай, Хөвсгөл аймгууд шиг сүүгээ малчин хүн гараараа боловсруулаад сайхан цагаан идээ боловсруулах боломж муутай учир малчид нь сүүгээ худалдан борлуулаад сурчихсан. Дээр нь Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт гээд Монголын 3 том хотын дунд зам харилцааны маш сайн сүлжээтэй. Мөн монголын өдөр шөнийн температурын ялгаа Дарханд хамгийн бага байдаг. Тийм учраас ургамал сайн ургадаг. Тэр хэмжээгээр өвс тэжээлийн маш их нөөцтэй. Улаанбаатарт фермер байгуулсан хүн өвс тэжээлээ Дарханаас зөөж байдаг. Тэгэхээр эндээс өвс тэжээл зөөхийн оронд нэмүү өртөг шингэсэн сүүн бүтээгдэхүүнийг Улаанбаатарын зах зээлд оруулвал илүү боломжтой гэж харж байна. Мөн Хятад, ОХУ нь сүүн бүтээгдэхүүний хамгийн том импортлогч орон. Жнь Дэлхийд ОХУ бяслаг, маслыг хамгийн ихээр импортлож авдаг. Хятад улс бүрэн тослогтой, тослоггүй, шар сүүний гэсэн 3 төрлийн хуурай сүүгээр дэлхийн нийт худалдааны 30 хувийг дангаар хангаж байгаа том зах зээл хажууд байна. Энэ өөрөө маш том давуу талыг Дарханд өгч байгаа юм. Бусад аймгуудын малчид уулын ам болгонд таруу байдлаар нутагладаг нь сүү цуглуулахад хүндрэлтэй. Тэгвэл манай энэ бүс нутагт айлууд нь төвлөрч буусан. Жбэл 1км2 талбайд ногдох үхрийн тоо илүү нягт учраас сүү цуглуулах зардал бага, илүү боломжтой. Иймд гадаад зах зээлд зориулсан хуурай сүү, хүүхдийн сүүн тэжээл, масло, бяслаг зэргийг үйлдвэрлэж, орос хятадын зах зээлд гаргах нь маш том бизнес болно гэж үзэж байгаа. Уул уурхайн бүтээгдэхүүнээр жишээ авахад 1тн нүүрсийг 40, 50 доллароор зарах тухай ярьж байна. Гэтэл 1тн хуурай сүү 3500-4000 доллар, хүүхдийн сүүн тэжээл үйлдвэрлэвэл 1тн нь 6000-8000 доллар гээд маш их өртөг шингэсэн үйлдвэрлэл болж байгаа юм.
Хоёрдугаарт, мах махан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн тухайд, Мэдээж хэрэг Дархан Сэлэнгийн бүсэд бусад аймагтай харьцуулахад харьцангүй цөөхөн мал байгаа. Гэхдээ эдгээр малын тухайд биш төвийн бүсээр нь авч үзэх хэрэгтэй. Төвийн районд Монголын малын 50 хувь нь байна. Дарханаар дайраад Эрдэнэт, Булган Хөвсгөл аймаг хүртэл хар зам нь байна. Тэгэхээр мөн л малын махыг боловсруулж, орос хятад зэрэг бусад оронд гаргах боломжтой. Ийм хэмжээний дэд бүтэцтэй болоод түүнийгээ дагасан махны үйлдвэр хөгжүүлнэ гэвэл бусад аймгуудын хувьд хүндрэлтэй байх юм. Харин манай аймгийн хувьд маш өргөн боломжтой. Энэ боломжийг түрүүний миний ярьсан уламжлалт махны чиглэлээр бэлтгэгдсэн ажилчид, мах нийлүүлэх орон нутгийн сүлжээ, өмнө нь ажиллаж байсан мах боловсруулах үйлдвэрийг сэргээгээд ажиллавал маш том боломж байгааг төслөөрөө дамжуулж танилцуулна.
Өнөөдрийн байдлаар Монгол хүн ч махны захаас мах худалдаж авахад хэцүү байдаг. Хөгшин залуу малын мах таарна. Хатуу зөөлөн, өөхтэй өөхгүй гээд мах худалдаж авахад хэцүү байдаг. Гадаадын хэрэглэгчдийн хэрэглэж байгаа махны соёл, дотоодын хэрэглэгчдийн махны соёл өөр өөр байна. Бид гэртээ махаа чанаад бууз хуушуур цуйвангаа хийгээд идэж байна. Гэтэл гадныхан махыг шарсан, жигнэсэн хөнгөн хэлбэрээр идэж байна. Тэгэхээр тэдэнд зориулсан шүүслэг, зөөлхөн махыг экспортлох шаардлагатай байна. Монгол мал нь экологийн, бэлчээрийн сайн давуу тал ихтэй боловч хэрэглэгчид сонгоход хүндрэлтэй асуудал байгаад байгаа юм. Үүнийг бид сайжруулна. Өөрөөр хэлбэл нэг стандартад оруулна.
- Кластераар хөгжүүлэх тухай ярьж байна. Энэ тухай тайлбарлах уу?
- Кластер гэдэг бол нэг бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд маш олон үйлдвэр аж ахуйн нэгж оролцож олон газар нэмүү өртөг бий болгохыг хэлж байгаа юм л даа. Тэгэхээр газарзүйн хувьд ч бусад боломжийн хувьд ч мах сүүний чиглэлд кластераар хөгжих боломж Дарханд байна.
Малаас мах сүү, арьс шир, ноос ноолуур хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн 5 том салбар хамаарч байна. Мах үйлдвэрлэж байж л арьс, нэхий гарна. Тэр нь арьс ширний үйлдвэрийн үндсэн түүхий эд болно. Тэгэхээр арьс ширний үйлдвэрлэлийг Дархан Нэхий хариуцаг, Дархан нэхийтэй кластерийн системээр ажиллах боломж нээгдэж байна. Улмаар Дархан Нэхий өөрийн үйлдвэрлэлд ямар үүлдэр, омогийн хонины нэхий шаардлагатай байгаагаа малчдаараа дамжуулж үүлдэр угсааг нь сайжруулая. Махны үйлдвэрийг түрүүний тавьсан стандартад оруулахын тулд тэжээлийн үйлдвэр зайлшгүй шаардлагатай. Тэгэхээр үр тарианы компаниуд, үр тариаг үйлдвэрлэж байгаа малын тэжээл боловсруулдаг үйлдвэрүүд гээд дагасан үйлдвэрүүд маань кластераар хөгжиж эхэлнэ. Бидэнд хэрэгтэй үүлдэр омгийн хонийг өсгөж үржүүлэхэд малын эмч хэрэгтэй. Зоо техник зохиомол хээлтүүлгийн үйлчилгээ хэрэгтэй. Малчдад сургалт явуулдаг байгууллага хэрэгтэй. Тээврийн бизнес хэрэгтэй. Энэ бүхнийг нэг системд оруулж бие биенийхээ хэрэгцээ шаардлагыг хангасан бие биетэйгээ уялдсан тухайн хүн зөвхөн өөрийнхөө бизнесийг хийдэг малчин хүн малаа өсгөдөг, тээврийнхэн хямд өртөгөөр аюулгүй тээвэрлэдэг, тэжээлийн үйлдвэрүүд органик тэжээл үйлдвэрлэдэг, малын эмч мэдлэгээ дээшлүүлж байдаг системийг бий болгохын төлөө зорьж байна.
Одоогоор Дархан Нэхий, Эрдэнэтийн хивсний үйлдвэртэй нэлээн хамтарч ажиллаж байна. Сууриа сайн тавиад өгчихвөл бид илүү хол алхаж, илүү өндөрт гарах байх. Ингэснээр мах сүүн бүтээгдэхүүнээр зогсохгүй бүхий л бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээлд гарах боломж бүрдэнэ гэж үзэж байгаа.
- Дарханы хөгжил олон улсын эдийн засгийн форумаас хүлээж байгаа үр дүн юу вэ?
- Бидний төслийг, ДУА-т байгаа боломжийг гадаад дотоодын бизнес эрхлэгч, хөрөнгө оруулагчдад танилцуулах том боломж гэж харж байна. Ялангуяа ОХУ, Хятадаас албаны, бизнесийн хөрөнгө оруулагчид ирэх юм билээ. Тэдэнд эдгээр боломжийг танилцуулснаар хувь хүн, бизнес эрхлэгчдэд, манай аймагт их чухал гэж үзэж байна.
Асуудлыг зөв өнцгөөс зөв чиглэлээр танилцуулвал ОХУ, Хятадад мөнгө байна. Дархан хотод зориулж, Улаанбаатар Монголд зориулж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бус илүү том боломжийг хөрөнгө оруулагчдад санал болгоно. Монголын эвдэгдээгүй байгаа газар нутаг, органик өвс ургамлын боломжийг ашиглаад илүү сайн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгч нарт хүргэвэл, үүнийгээ хамтарч хийвэл илүү үр дүнтэй гэдгийг сурталчилж ойлгуулахад энэхүү форум их үр дүнтэй гэж харж байна.
Ярилцсанд баярлалаа. Бизнесийн үйл ажиллагаанд тань амжилт хүсье. Ярилцсан: М.Гүнжилхам